Tenebrae in de muziek: 6 fragmenten uit 6 eeuwen
De Tenebrae-dienst en/of de Klaagliederen van Jeremiah inspireerden door de eeuwen heen
componisten. Een verkenning van de 16de tot de 21ste eeuw.
Donkere Metten of Treurmetten (in het Latijn Officium Tenebrarum of kortweg Tenebrae
genoemd) verwijzen naar de Metten of Lezingendienst van Witte Donderdag, Goede Vrijdag
en Stille Zaterdag. De Tenebrae verbinden het lijden van het volk Israël met de passie van
Christus en roepen de toehoorders op om zich tijdens het Paastriduüm in te leven in een
rouw- en bekeringsproces. Het boek Klaagliederen speelt – naast enkele Psalmen,
nieuwtestamentische lezingen en fragmenten uit preken van Augustinus – een centrale
rol in deze lezingendienst.
→ Lees ook 'Uit de diepte van de put riep ik Uw naam over het boek Klaagliederen'.
Tomás Luis de Victoria, Tenebrae Responsories (1585)
Tomás Luis de Victoria (1548-1611) werd geboren in Avila, net als zijn nog beroemdere
tijdgenote, Teresa van Avila. Op 17-jarige leeftijd startte hij een jezuïetenopleiding
te Rome, waar hij in contact kwam met de grote Italiaanse componisten van die tijd –
Palestrina was er één van. Na de publicatie van deze Tenebrae Responsories keerde
hij terug naar Madrid, waar hij nog zijn fabuleuze Requiem zou componeren.
Carlo Gesualdo, Tenebrae Responsoria (_1611)
Carlo Gesualdo (1566-1613) publiceerde in 1611 een collectie van 29 korte stukjes:
Responsoria et alia ad Officium Hebdomadae Sanctae spectantia. Telkens 9 stukjes
voor Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag, met een psalm en
een hymn als toemaatje.
François Couperin, Leçons de Ténèbres (1714)
Couperin (1668-1733) componeerde typisch Franse Leçons de Ténèbres. Niet voor koor,
maar voor twee zangstemmen, bescheiden begeleid door twee violen en basso continuo.
Heel wat Franse componisten deden het hem voor of na, onder hen Charpentier, Gilles
en Delalande. Een fragment van Couperins Leçons dook op in de geliefde muziekfilm
Tous les matins du monde.
Ernst Krenek, Lamentatio Jeremiae Prophetae (1942)
Grote stilte in de 19de eeuw: de Klaagliederen konden geen enkele noemenswaardige
componist bekoren tot een compositie die sterker was dan de vergetelheid der jaren.
Het was zelfs wachten tot 1942, toen de Oostenrijker Ernst Krenek dit koorwerk schreef.
Krenek was een Oostenrijker die al snel in ongenade viel van het naziregime en naar
Amerika verhuisde. Opmerkelijk detail: volgens biografen was het nooit de bedoeling
dat dit werk werd uitgevoerd en schreef Krenek het eerder als een soort therapie.
Leonard Bernstein, Symfonie nr. 1, ‘Jeremiah’ (1942)
Zelfde jaar, ook in de Verenigde Staten: de 24-jarige Leonard Bernstein (1918-1990)
haast zich om zijn eerste symfonie klaar te krijgen tegen 31 december – de deadline
om ze in te sturen voor een prestigieuze compositiewedstrijd. In het derde deel
gebruikt hij een Hebreeuws fragment uit de Klaagzangen van Jeremiah. De wedstrijd
zal hij niet winnen, maar de symfonie wordt een groot succes. Uiteindelijk zal Bernstein
vooral naam maken als dirigent en werden zijn composities minder belangrijk gevonden.
Dat laatste zou hem altijd blijven frustreren.
Osvaldo Golijov (°1960) wordt geboren in Argentinië maar woont en werkt al een tijd in de
Verenigde Staten. Op zijn repertoire ook (toegankelijke) religieuze muziek,
zoals een Lucaspassie. Hij gaf de naam Tenebrae aan een compositie voor strijkkwartet,
waarin hij twee uiteenlopende ervaringen verwerkte. De eerste is een bezoek aan Israël,
waar het Palestijns conflict op dat moment gewelddadig oplaaide. Het tweede was toen
hij amper een week later met zijn 5-jarige zoon het planetarium in New York bezocht.
Het resultaat is een kwartier onschuldige, soms meditatieve muziek met een onrustige ondertoon.
